Dzieje Kościoła w Proboszczowie
W okresie Reformacji wieś należała do rodu v. Redern. Wg lokalnej tradycji (podobnie jak w
kilku innych miejscowościach) właśnie tutaj wygłoszono pierwsze kazanie w zreformowanym
kościele. Od ok. 1550 r. nauczał tu pastor Melchior Lebelt (Liebold). Po pacyfikacji Ziemi
kłodzkiej przez Austriaków znajdowało się tutaj jedno z centrów osadnictwa
schwenkfeldystów (dopiero w 1726 r. władze cesarskie zmusiły ich do emigracji). Podczas
wojny 30-letniej w odróżnieniu od pobliskiej Pielgrzymki, Proboszczów został doszczętnie
zniszczony przez wojska katolickiego cesarza.
Ponieważ wieś znajdowała się na obszarze księstwa legnickiego (dozwolone
protestanckie praktyki religijne), tuż przy granicy z księstwem świdnicko-jaworskim (gdzie
po pokoju westfalskim przymusową konfesją był katolicyzm) tutejszy kościół stał się bardzo
atrakcyjny dla protestantów i w latach 1653÷1742 pełnił rolę tzw. kościoła ucieczkowego.
Przybywali do niego wierni z 16 miast i 91 wsi, tak że już w 1673 r. musiano kościół poddać
rozbudowie. Jako ciekawostkę podaje się, że w samym 1707 r. w miejscowym kościele
udzielono 11.336 chrztów (ewangelickich). Pierwotny, romański kościół św. Małgorzaty
wzniesiony został prawdopodobnie w połowie XIII w. (pozostał portal w S elewacji). W 1419
r. S. v. Grunau dobudował kaplicę (obecną zakrystię). Ewangelicy, stanowiący we wsi
większość przejęli kościół i w 1548 r. dobudowali empory. Kolejne przebudowy (G.
Simonetti kosztem hr. v. Redern) związane były z dostosowaniem budowli do pełnienia roli
kościoła ucieczkowego: przedłużenie nawy (o cztery osie okienne w 1673 r.), kolejna
rozbudowa (3-kondygnacjowe, bogato zdobione empory, wieża i sklepienie pozorne –
1701÷1702). Kościół osiągnął wtedy obecne rozmiary i później był już tylko upiększany –
m.in. w 1718 r. mistrz Trutscher z Żar wymalował sklepienie pozorne oraz empory, zdobiąc
je przedstawieniami figuralnymi, w pola których wkomponował płaszczyzny ornamentu typu
regencyjnego. Po 1742 r., gdy Hohenzollernowie zaczęli przywracać swobody religijne, rola
Proboszczowa jako centrum kultu protestanckiego nieco zmalała. Wkrótce postawiono szkołę
ewangelicką (w 1825 r. wymieniano już we wsi 3 szkoły ewangelickie i 2 filialne!). Po II
wojnie światowej nieużywany kościół niszczał. Przeprowadzony w latach 1961÷1965 remont
generalny i przejęcie kościoła przez parafię katolicką uratowało zabytek od całkowitego
zniszczenia, co stało się losem wielu kościołów poewangelickich zwłaszcza w Kotlinie
Jeleniogórskiej oraz na Pogórzu Kaczawskim i sąsiednich terenach. Niestety podczas remontu
zdemontowano wspaniałe sklepienie i empory, których fragmenty zdeponowano w Muzeum
Archidiecezjalnym we Wrocławiu (nieudostępnione). Okoliczności tej nadgorliwości nie są
znane, lecz bardzo często rozebranie „naleciałości poewangelickich” nakazywał sam
konserwator zabytków. Jako przykład można przytoczyć opracowany w lutym 1958 r. przez
Mirosława Przyłęckiego program prac remontowych dla pobliskiej złotoryjskiej fary, w
którym zalecał m.in. usunięcie z transeptu pomnika upamiętniającego ofiary I wojny
światowej oraz demontaż większości empor.
Obecnie pełni funkcję kościoła parafialnego pw.
św. Trójcy. Prace remontowe trwają nadal (styczeń 2005 r.).
Obecnie jest to budowla murowana z 7-osiową nawą założoną na prostokącie i
prezbiterium z apsydą zakończoną trójbocznie. Naroża akcentowane lizenami.
Na południowej elewacji skromny kamienny portal z XIV w.
Przy prezbiterium pozostałości kruchty z kamiennym portalem z
1870 r. Na osi od zachodu kwadratowa, 5-kondygnacjowa wieża dzielona gzymsami, z
narożami akcentowanymi lizenami, d. zwieńczona wysokim hełmem z 2 prześwitami. Nawa
nakryta dachem dwuspadowym (d. dwuspadowym z lukarnami), prezbiterium płaskim.
Również otwory okienne zostały przebudowane. D. wnętrze oświetlały 3 kondygnacje
zamkniętych łukiem odcinkowym okien w opaskach (w nawie, prezbiterium i apsydzie), co
wynikało z wewnętrznej zabudowy emporami. Obecnie w apsydzie wysokie, pojedyncze
okna zamknięte łukiem odcinkowym, w ścianach bocznych prezbiterium zamurowane, a w
nawie w dwóch rzędach (w górnym oryginalne) również zamknięte łukiem odcinkowym.
Wszystkie okna w opaskach z tynku. Wewnątrz bogate, barokowe wyposażenie, w tym:
wolnostojąca, drewniana, polichromowana ambona z przełomu XVII i XVIII w., kamienny
ołtarz (~1725), drewniane,polichromowane ołtarzeboczne i chrzcielnica (k.XVIII),
część obrazów malowanych przez Trutscherana deskach (z parapetówrozebranych empor) oraz
zespół nagrobków i epitafiów, spośród których na szczególną uwagę zasługuje płaskorzeźba
Zmartwychwstanie w nagrobku Redernów z drugiej poł. XVI w.
Na przykościelnym cmentarzu godna wielkiej uwagi kaplica grobowa v. Redernów
– również remontowana. Założona na planie prostokąta, przekryta pseudokopułą z latarnią
została wzniesiona (wg chronostychu nad kartuszem herbowym) w 1729 r. Nad kolumnowym
portalem, i na półkolistym szczycie kaplicy ustawiono 3, doskonałe w proporcjach
personifikacje Miłości, Nadziei i Wiary.
Wzgórze kościelne otacza dość wysoki mur z kamienia
łamanego. Zachowane fragmenty mogą świadczyć, iż kościół
niegdyś był inkastelowany. Od wewnątrz w wmurowane
zostały renesansowe i barokowe epitafia z XVI÷XVIII, w tym
całopostaciowa płaskorzeźba zmarłego w 1619 r. młodego
szlachcica – wrocławskiegostudenta.
Warto zwrócić uwagę na interesujący zespół
pałacowo-parkowy, w tym neoklasycystyczny pałac z
1821 r., oficyna i stodoła z połowy XIX w., oranżeria oraz
ponad 50 budynków. Z parku typu angielskiego (proj. E. Petzolda) zachowała się część
drzewostanu, staw oraz stalowe i kamienne mostki.
